GÓC NHÌN CỦA LUẬT SƯ: VỤ NGÂN 98 BỊ KHỞI TỐ VỀ HÀNH VI “SẢN XUẤT, BUÔN BÁN HÀNG GIẢ LÀ THỰC PHẨM”

Bài viết của Luật sư Nguyễn Văn Hùng, Đoàn Luật sư TP. Hà Nội

Ngày 13/10, nhiều cơ quan báo chí chính thống đồng loạt đưa tin về việc Cơ quan Cảnh sát điều tra Công an TP. Hồ Chí Minh đã khởi tố, bắt tạm giam Võ Thị Ngọc Ngân (biệt danh Ngân 98) để điều tra về hành vi “Sản xuất, buôn bán hàng giả là thực phẩm” theo quy định tại Điều 193 Bộ luật Hình sự năm 2015, sửa đổi bổ sung năm 2017.

Theo nguồn tin từ báo chí, Ngân 98 bị cáo buộc điều hành Công ty TNHH Thương mại – Dịch vụ ZuBu và Hộ kinh doanh ZuBu Shop, trực tiếp chỉ đạo sản xuất, kinh doanh các sản phẩm thực phẩm chức năng giảm cân, trong đó có loại “viên rau củ Collagen” chứa chất cấm sibutramine và phenolphtalein.

Tuy nhiên, trước hết cần khẳng định: mọi phân tích pháp lý trong bài viết này được thực hiện trên cơ sở thông tin công khai từ báo chí, chưa có kết luận điều tra hoặc bản án có hiệu lực. Do đó, theo nguyên tắc suy đoán vô tội quy định tại Điều 13 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015, người bị khởi tố chỉ được coi là có tội khi có bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật.

Võ Thị Ngọc Ngân tại cơ quan chức năng (Nguồn ảnh: Báo Nhân Dân)

Bản chất pháp lý của tội “Sản xuất, buôn bán hàng giả là thực phẩm”

Theo Điều 193 Bộ luật Hình sự 2015, người nào sản xuất, buôn bán hàng giả là lương thực, thực phẩm, phụ gia thực phẩm có khả năng gây hại nghiêm trọng đến sức khỏe, tính mạng con người thì có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự, dù chưa gây ra hậu quả cụ thể.

Đây là điểm khác biệt căn bản so với Điều 190 Bộ luật Hình sự 1999 trước đây – khi hành vi chỉ bị xử lý hình sự nếu gây hậu quả thực tế.
Sự thay đổi này thể hiện chủ trương tăng cường phòng ngừa rủi ro cho sức khỏe cộng đồng, thay vì chỉ xử lý khi hậu quả đã xảy ra.

Khung hình phạt cho tội danh này gồm nhiều cấp độ:

– Từ 2 đến 5 năm tù: với hành vi cơ bản;

– Từ 5 đến 10 năm tù: nếu phạm tội có tổ chức, có tính chuyên nghiệp, thu lợi bất chính từ 100 triệu đến dưới 500 triệu đồng, hoặc gây thương tích từ 31% đến 60%;

– Từ 10 đến 15 năm tù: nếu giá trị hàng giả tương đương từ 500 triệu đồng trở lên, hoặc thu lợi bất chính từ 500 triệu đến dưới 1,5 tỷ đồng;
– Từ 15 đến 20 năm hoặc tù chung thân: nếu thu lợi bất chính trên 1,5 tỷ đồng hoặc gây chết người.

Căn cứ nội dung được báo chí đăng tải, Ngân 98 bị cho là:

– Chỉ đạo sản xuất và buôn bán sản phẩm thực phẩm chức năng giảm cân chưa được cấp phép lưu hành;
– Gắn nhãn trùng tên thương hiệu hợp pháp để tạo cảm giác sản phẩm đã được cấp phép;
– Phân phối qua mạng xã hội và sàn thương mại điện tử dưới hình thức “liệu trình hoàn chỉnh”, dù có ghi chú “hàng tặng kèm” để đối phó cơ quan quản lý.
Nếu kết quả điều tra chứng minh sản phẩm chứa sibutramine và phenolphtalein, hai hoạt chất bị cấm do ảnh hưởng nghiêm trọng tới tim mạch và tiêu hóa, thì hành vi này có thể bị xem xét xử lý hình sự theo khung thấp nhất là 02 năm tù hoặc nặng nhất là đối diện với mức án tù chung thân.

Dưới góc độ cấu thành tội phạm, hành vi nói trên đáp ứng các yếu tố khách quan của tội danh quy định tại Điều 193 BLHS:

– Có hành vi sản xuất, buôn bán sản phẩm bị xác định là hàng giả (không đúng tiêu chuẩn công bố, chứa chất cấm);

– Có mục đích vụ lợi thông qua việc tiêu thụ sản phẩm;
– Có khả năng gây hại nghiêm trọng đến sức khỏe người tiêu dùng.

Những vấn đề pháp lý cần làm rõ trong quá trình điều tra

Tuy nhiên, để đi đến kết luận hình sự, cơ quan tiến hành tố tụng cần làm rõ ít nhất ba nhóm vấn đề sau:

Vai trò của từng cá nhân, pháp nhân: Cần xác định rõ liệu Ngân 98 là người trực tiếp tổ chức, chỉ đạo sản xuất – hay chỉ là người tham gia quảng bá. Nếu chỉ tham gia truyền thông, phải xem xét yếu tố đồng phạm hoặc vai trò giúp sức.

Tính chất “hàng giả”: Việc giám định thành phần và hồ sơ công bố sản phẩm là yếu tố bắt buộc. Chỉ khi có kết luận giám định của cơ quan chuyên môn thì mới có căn cứ xác định sản phẩm là hàng giả có khả năng gây hại.
Mức độ thiệt hại và thu lợi bất chính: Cơ quan điều tra sẽ phải truy vết dòng tiền, doanh thu thực tế, xác định có đủ căn cứ để áp dụng các khung hình phạt tăng nặng hay không.

Quan điểm của luật sư

Từ góc độ người hành nghề, tôi cho rằng vụ việc này là lời cảnh tỉnh mạnh mẽ đối với những cá nhân, tổ chức hoạt động thương mại qua mạng xã hội.
Nhiều người nổi tiếng, người có sức ảnh hưởng (KOLs) hiện nay tham gia giới thiệu, quảng cáo thực phẩm chức năng mà chưa hiểu rõ quy định pháp luật về quản lý chất lượng, công bố sản phẩm, hay trách nhiệm liên đới khi quảng bá sản phẩm không phép.

Hành vi lợi dụng uy tín cá nhân để tạo niềm tin và tiêu thụ hàng kém chất lượng không chỉ là vấn đề đạo đức nghề nghiệp mà còn có thể kéo theo trách nhiệm hình sự.

Mặt khác, vụ án này cũng cho thấy cơ quan chức năng đang thay đổi hướng tiếp cận – từ “phản ứng sau hậu quả” sang “phòng ngừa rủi ro”, nhằm bảo vệ sức khỏe người tiêu dùng trong môi trường thương mại điện tử ngày càng phức tạp.

Vụ việc liên quan đến Ngân 98 vẫn đang trong giai đoạn điều tra. Vì vậy, tất cả các nhận định trong bài viết này chỉ có giá trị phân tích pháp lý trên giả định thông tin báo chí là chính xác, không mang tính kết luận tội danh hay thay thế kết quả điều tra của cơ quan có thẩm quyền.

Dù kết quả cuối cùng ra sao, đây là bài học đáng chú ý cho hoạt động kinh doanh thực phẩm chức năng, đặc biệt với các cá nhân có sức ảnh hưởng trên mạng xã hội.

Mỗi hành vi quảng bá, giới thiệu sản phẩm đều cần được kiểm chứng pháp lý và đạo đức nghề nghiệp trước khi đến tay người tiêu dùng. Mỗi vụ việc như vậy là lời nhắc nhở rằng sự nổi tiếng không miễn trừ trách nhiệm pháp lý – đặc biệt khi danh tiếng ấy được dùng để dẫn dắt người tiêu dùng