Hội đồng xét xử vụ án hình sự – Hướng dẫn pháp lý và tư vấn

Trong một phiên tòa hình sự, hội đồng xét xử chính là “trái tim” của quá trình xét xử – nơi thể hiện tiếng nói công lý và bảo đảm quyền con người được thực thi đúng pháp luật. Vai trò, thành phần và cách thức hoạt động của hội đồng xét xử không chỉ phản ánh nguyên tắc xét xử độc lập, mà còn là yếu tố then chốt bảo đảm tính khách quan, công bằng trong toàn bộ quá trình tố tụng hình sự.

Bài viết dưới đây do luật sư của Luật Thiên Mã biên soạn sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về vai trò, quyền hạn và quy trình làm việc của hội đồng xét xử theo quy định của Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017). Nếu bạn cần được giải đáp chuyên sâu về các vấn đề pháp lý liên quan đến tố tụng hình sự, đừng ngần ngại đặt lịch tư vấn tại Luật Thiên Mã – đội ngũ luật sư giàu kinh nghiệm của chúng tôi luôn sẵn sàng hỗ trợ bạn một cách tận tâm và kịp thời.

Hội đồng xét xử vụ án hình sự là gì?

1.1. Khái niệm pháp lý

Hội đồng xét xử là tổ chức do tòa án thành lập để tiến hành xét xử các vụ án hình sự, theo đúng quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015. Tùy theo cấp xét xử và tính chất vụ án, hội đồng xét xử có thể gồm:

• Một thẩm phán hoặc nhiều thẩm phán và hội thẩm nhân dân (đối với tòa sơ thẩm).
• Hội đồng phúc thẩm gồm ba thẩm phán đối với các vụ án có kháng cáo, kháng nghị.

Hội đồng xét xử có trách nhiệm:

• Tiến hành thẩm tra chứng cứ, xét hỏi, tranh tụng.
• Đánh giá khách quan, toàn diện các tình tiết của vụ án.
• Ra bản án hoặc quyết định đúng pháp luật, bảo đảm công lý.

1.2. Ý nghĩa và vai trò

• Bảo đảm quyền con người, quyền bào chữa, cũng như các nguyên tắc tố tụng trong quá trình xét xử.
• Góp phần vào việc nâng cao chất lượng xét xử hình sự, tăng cường lòng tin của người dân đối với hệ thống tư pháp.
• Ngăn chặn các bản án oan, sai hoặc bỏ lọt tội phạm bằng cách xét xử công minh, minh bạch và đúng quy trình pháp luật.
• Là nơi thể hiện rõ nhất nguyên tắc tranh tụng và quyền kiểm tra, giám sát của xã hội trong việc xét xử.

1.3. Số liệu thực tế mới nhất

Theo báo cáo thống kê của Tòa án nhân dân tối cao, trong năm 2024:

• Hệ thống tòa án cả nước đã thụ lý hơn 100.000 vụ án hình sự sơ thẩm.
• Trong đó, trên 98% vụ án được xét xử đúng thời hạn luật định, không để tồn đọng kéo dài.
• Có khoảng 5.300 hội đồng xét xử sơ thẩm và phúc thẩm được thành lập để xử lý các vụ việc phức tạp, nhạy cảm, có nhiều bị cáo hoặc có yếu tố nước ngoài.
• Tỷ lệ bản án bị hủy do lỗi hội đồng xét xử giảm còn dưới 0,8%, cho thấy chất lượng xét xử ngày càng được nâng cao.

Những số liệu trên cho thấy hội đồng xét xử đóng vai trò thiết yếu trong hệ thống tư pháp hình sự, góp phần bảo đảm tính công bằng, nghiêm minh và đúng pháp luật trong quá trình xét xử

>>> Chỉ một cuộc hẹn với luật sư, mọi vấn đề pháp lý sẽ được giải quyết triệt để, tiết kiệm thời gian và chi phí cho bạn!

  Đặt lịch tư vấn

Thành phần hội đồng xét xử vụ án hình sự gồm những ai?

Theo quy định tại Điều 254 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015, thành phần hội đồng xét xử sơ thẩm vụ án hình sự bao gồm các thành viên chính tham gia xét xử và các thành phần hỗ trợ hoạt động phiên tòa.

1. Thành viên chính của hội đồng xét xử

Thẩm phán

Là người được phân công làm chủ tọa phiên tòa, chịu trách nhiệm điều hành toàn bộ quá trình xét xử, bao gồm xét hỏi, điều khiển phần tranh tụng, và chủ trì việc nghị án, tuyên án. Thẩm phán có quyền biểu quyết ngang với các hội thẩm nhân dân trong việc quyết định nội dung vụ án.

Hội thẩm nhân dân

Là công dân do Hội đồng nhân dân bầu chọn, cùng với thẩm phán tham gia xét xử vụ án. Hội thẩm có quyền xét xử độc lập, biểu quyết ngang bằng với thẩm phán về toàn bộ nội dung vụ án. Họ đại diện cho ý chí, lương tri của nhân dân trong hoạt động tư pháp.

Theo khoản 1 Điều 254 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015:

Hội đồng xét xử sơ thẩm gồm một thẩm phán và hai hội thẩm nhân dân.
Trường hợp vụ án có tính chất phức tạp thì hội đồng xét xử sơ thẩm có thể gồm hai thẩm phán và ba hội thẩm nhân dân.

Việc quyết định thành phần hội đồng xét xử do Chánh án Tòa án quyết định.

Số liệu thực tế từ Tòa án nhân dân tối cao năm 2024 cho thấy, hơn 70% vụ án hình sự sơ thẩm được xét xử theo mô hình 1 thẩm phán và 2 hội thẩm nhân dân, phù hợp với cấu trúc chuẩn luật định.

2. Thành phần hỗ trợ phiên tòa

Thư ký phiên tòa

Là người giúp việc tố tụng, có trách nhiệm ghi chép biên bản phiên tòa, hỗ trợ thủ tục hành chính và kỹ thuật tố tụng. Thư ký không tham gia xét xử và không có quyền biểu quyết, nhưng có vai trò quan trọng trong việc đảm bảo tính hợp pháp và khách quan của hồ sơ xét xử.

Kiểm sát viên

Là người được Viện kiểm sát phân công tham gia phiên tòa để thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động xét xử theo đúng quy định pháp luật (theo Điều 264 và 265 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015). Mặc dù không phải là thành viên hội đồng xét xử, kiểm sát viên có quyền phát biểu quan điểm, luận tội và đề nghị mức án tại phiên tòa

>>> Thanh toán phí tư vấn hôm nay để nhận được giải pháp pháp lý tối ưu từ luật sư, bảo vệ quyền lợi của bạn một cách tốt nhất!

  Đặt lịch tư vấn

Vai trò và Trách nhiệm của Thẩm phán trong Hội đồng xét xử

Vai trò chủ tọa

1. a) Điều hành phiên tòa

• Giữ gìn trật tự, nghiêm túc và đúng luật suốt phiên xét xử.
• Công bố nội dung vụ án, hướng dẫn quá trình tranh tụng giữa các bên.
• Xét hỏi, cho trình bày ý kiến của bị cáo, luật sư, kiểm sát viên, người làm chứng, người có quyền lợi và nghĩa vụ liên quan.

1. b) Quyết định các vấn đề quan trọng

• Áp dụng, thay đổi, hủy bỏ biện pháp ngăn chặn (trừ tạm giam), cưỡng chế hoặc phong tỏa tài khoản theo Điều 113 Bộ luật tố tụng hình sự.
• Quyết định trả hồ sơ điều tra bổ sung, đình chỉ hoặc đưa vụ án ra xét xử.
• Trưng cầu giám định, định giá tài sản, yêu cầu bổ sung hoặc thay đổi giám định viên, định giá viên.

1. c) Công bố bản án và quyết định tạm thời

• Công bố quyết định hoãn/đình chỉ phiên tòa, tuyên án và ban hành nghị quyết phúc thẩm khi làm chủ tọa hội đồng xét xử cấp cao hoặc Tòa án nhân dân tối cao.

3.2. Trách nhiệm pháp lý

1. a) Đảm bảo công bằng và khách quan

• Thi hành nguyên tắc xét xử độc lập, chỉ tuân theo pháp luật, không chịu ảnh hưởng từ bên ngoài.
• Tìm ra sự thật khách quan thông qua đánh giá chứng cứ và tranh tụng.

1. b) Phân tích, áp dụng pháp luật chính xác

• Ra phán quyết dựa trên căn cứ pháp lý rõ ràng, tuân thủ quy định tại Điều 45 Bộ luật tố tụng hình sự về nhiệm vụ và quyền hạn của thẩm phán.
• Phải chịu trách nhiệm hình sự và kỷ luật nếu vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng hoặc áp dụng sai pháp luật, gây oan sai.

Vai trò của Thư ký và Hội thẩm

4.1. Vai trò của Thư ký Tòa án

Thư ký là cán bộ chuyên môn quan trọng trong hệ thống Tòa án, có trách nhiệm hỗ trợ hoạt động tố tụng và đảm bảo tính pháp lý của quy trình xét xử. Cụ thể:

• Ghi chép biên bản phiên tòa: Thư ký chịu trách nhiệm ghi chép đầy đủ, chính xác diễn biến của phiên tòa, từ phần thủ tục đến xét hỏi, tranh luận và tuyên án. Biên bản do thư ký lập là căn cứ quan trọng phục vụ việc xem xét lại vụ án khi có kháng cáo, kháng nghị.
• Hỗ trợ công việc hành chính – tố tụng: Thư ký giúp thẩm phán chuẩn bị hồ sơ, giấy triệu tập, quyết định đưa vụ án ra xét xử và các văn bản tố tụng khác. Đồng thời, thư ký cũng thông báo các thủ tục tố tụng cho đương sự theo đúng quy định của pháp luật.
• Đảm bảo trật tự phiên tòa: Trong suốt phiên xử, thư ký có trách nhiệm nhắc nhở các đương sự, người tham gia tố tụng chấp hành nội quy, giúp duy trì trật tự và kỷ cương trong phòng xử án.

4.2. Vai trò của Hội thẩm

Hội thẩm nhân dân là người không chuyên trách, được bầu chọn từ nhân dân để tham gia xét xử tại Tòa án nhân dân. Họ đại diện cho tiếng nói xã hội, đóng vai trò đảm bảo yếu tố dân chủ và khách quan trong hoạt động tư pháp:

• Tham gia xét xử ngang bằng với thẩm phán: Trong các phiên tòa sơ thẩm hình sự và dân sự theo luật định, hội thẩm có quyền ngang bằng với thẩm phán trong việc đánh giá chứng cứ, xác định sự thật khách quan và quyết định nội dung vụ án (trừ các vấn đề pháp lý). Họ có quyền biểu quyết độc lập trước khi hội đồng xét xử đưa ra phán quyết cuối cùng.
• Đại diện cho ý chí và lương tri của nhân dân: Hội thẩm giúp phản ánh quan điểm xã hội, đạo đức và phong tục địa phương trong quá trình xét xử, từ đó giúp bản án gần gũi hơn với công lý đời sống và tăng cường lòng tin của nhân dân vào hệ thống Tòa án.
• Không chịu sự chi phối về hành chính – chuyên môn: Hội thẩm hoạt động độc lập, chỉ tuân theo pháp luật, không phụ thuộc vào sự chỉ đạo của bất kỳ cơ quan hay cá nhân nào

Số liệu gần nhất: Theo Báo cáo của Tòa án nhân dân tối cao (năm 2024), có hơn 30.000 hội thẩm trên cả nước đang tham gia vào các phiên tòa hình sự, dân sự và hành chính. Sự tham gia của họ góp phần nâng cao tính khách quan, dân chủ và trách nhiệm xã hội trong công tác xét xử.

>>> Hãy để các luật sư của chúng tôi đồng hành cùng bạn trong mọi vấn đề pháp luật, mang lại sự an tâm và bảo vệ quyền lợi tối đa!

  Đặt lịch tư vấn

Các trường hợp thay đổi Hội đồng xét xử

Trong tố tụng hình sự, việc thay đổi thành viên Hội đồng xét xử (HDXX) là biện pháp pháp lý cần thiết để đảm bảo tính khách quan, vô tư, đúng pháp luật và không thiên vị trong quá trình xét xử. Việc thay đổi này được quy định cụ thể tại Chương VI – Những người tiến hành tố tụng và người tham gia tố tụng, trong đó đáng chú ý là Điều 49 và Điều 52 Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS) năm 2015.

1. Các trường hợp bắt buộc phải thay đổi thành viên Hội đồng xét xử

Theo Điều 49 BLTTHS 2015, Thẩm phán, Hội thẩm phải từ chối tiến hành tố tụng hoặc bị thay đổi trong các trường hợp sau:

1. Đã tham gia tố tụng với tư cách khác trong cùng vụ án:

o Là bị hại, đương sự, người làm chứng, người giám định, người định giá tài sản, người phiên dịch, người dịch thuật;

o Đã từng tham gia với tư cách Kiểm sát viên, Điều tra viên, Luật sư hoặc người bào chữa cho bị can, bị cáo trong cùng vụ án.

2. Là người thân thích của bị can, bị cáo, bị hại, đương sự, người bào chữa, người bảo vệ quyền lợi, điều tra viên, kiểm sát viên hoặc các thành viên khác trong Hội đồng xét xử.
3. Có căn cứ rõ ràng cho thấy không vô tư trong xét xử, chẳng hạn đã phát ngôn, hành vi thể hiện định kiến trước khi xét xử.
4. Các trường hợp có thể bị thay đổi theo yêu cầu hoặc do tình huống phát sinh

Theo quy định của pháp luật và thực tiễn xét xử, thành viên Hội đồng xét xử có thể bị thay đổi trong các tình huống sau:

• Tòa án hoặc người có thẩm quyền thấy cần thiết để bảo đảm tính khách quan của quá trình xét xử (dù không thuộc diện bắt buộc thay đổi);
• Có đơn yêu cầu thay đổi của bị cáo, bị hại, đương sự hoặc luật sư, với lý do rõ ràng, hợp pháp;
• Thành viên Hội đồng xét xử không thể tiếp tục làm việc vì lý do sức khỏe, công tác đột xuất hoặc lý do bất khả kháng khác.

Trong những trường hợp này, việc thay đổi sẽ do Chánh án Tòa án hoặc Chủ tọa phiên tòa quyết định theo thẩm quyền.

3. Thủ tục thay đổi Hội đồng xét xử

• Việc thay đổi thành viên HDXX phải được ghi vào biên bản vụ án và có quyết định bằng văn bản nếu diễn ra trước khi mở phiên tòa.
• Nếu việc thay đổi diễn ra ngay tại phiên tòa, Chủ tọa sẽ tạm ngừng hoặc hoãn phiên tòa để thành lập HDXX mới theo đúng quy định.
• Trong mọi trường hợp, việc thay đổi không được làm ảnh hưởng đến quyền bào chữa, quyền xét xử công khai, kịp thời và đúng pháp luật.

4. Nguyên tắc đảm bảo khi thay đổi Hội đồng xét xử

• Việc thay đổi HDXX không làm mất hiệu lực của các thủ tục tố tụng đã được tiến hành hợp pháp trước đó (trừ khi có dấu hiệu vi phạm tố tụng nghiêm trọng).
• Tòa án phải bảo đảm quyền được xét xử bởi một HDXX khách quan, công bằng, không thiên vị theo đúng tinh thần Điều 103 Hiến pháp 2013.

>>> Đặt lịch tư vấn với luật sư của chúng tôi và trải nghiệm dịch vụ pháp lý uy tín, nơi mọi vấn đề của bạn sẽ được giải quyết hiệu quả và nhanh chóng!

Đặt lịch tư vấn

Hội đồng xét xử vụ án hình sự đóng vai trò cốt lõi trong việc đảm bảo công lý và tính minh bạch của quá trình tố tụng. Việc hiểu rõ thành phần, vai trò của thẩm phán, thư ký, hội thẩm và các trường hợp thay đổi hội đồng xét xử là cần thiết để bảo vệ quyền lợi. Nếu bạn cần hỗ trợ pháp lý, Luật Thiên Mã luôn sẵn sàng đồng hành. Hãy đặt lịch tư vấn tại Luật Thiên Mã để được các luật sư giàu kinh nghiệm giải đáp và bảo vệ quyền lợi của bạn!