Không phải mọi hợp đồng đều có thể thực hiện trọn vẹn như kế hoạch ban đầu. Trong thực tế, có những tình huống phát sinh khiến nghĩa vụ hợp đồng trở nên mất cân bằng nghiêm trọng – đó chính là lúc nguyên tắc hoàn cảnh thay đổi cơ bản được áp dụng. Đây là cơ sở pháp lý quan trọng giúp các bên điều chỉnh hoặc chấm dứt hợp đồng một cách hợp pháp.

Bài viết dưới đây, do Luật sư của Luật Thiên Mã biên soạn, sẽ giúp bạn hiểu rõ khái niệm, điều kiện áp dụng và hướng xử lý hoàn cảnh thay đổi cơ bản theo quy định của Bộ luật Dân sự 2015. Để bảo vệ quyền lợi và có giải pháp đúng đắn khi hợp đồng gặp trở ngại, hãy đặt lịch tư vấn ngay để được hỗ trợ chuyên sâu từ các chuyên gia pháp lý!

Hoàn cảnh thay đổi cơ bản là gì?

1.1. Khái niệm hoàn cảnh thay đổi cơ bản

Hoàn cảnh thay đổi cơ bản là tình huống xảy ra sau khi giao kết hợp đồng, mang tính khách quan, bất ngờ và nằm ngoài tầm kiểm soát của các bên, khiến việc thực hiện hợp đồng trở nên quá khó khăn, không còn phù hợp với mục đích ban đầu.

Khái niệm này được quy định tại Điều 420 Bộ luật Dân sự 2015, cho phép một bên yêu cầu đàm phán lại hợp đồng hoặc yêu cầu tòa án sửa đổi, chấm dứt hợp đồng nếu không đạt được thỏa thuận.

Ví dụ:

• Giá nguyên liệu đầu vào tăng gấp 3 lần do chiến tranh hoặc thiên tai, khiến việc thực hiện hợp đồng sản xuất trở nên phi lợi nhuận hoặc lỗ nặng.
• Chính sách pháp luật thay đổi đột ngột làm mất khả năng thực hiện hợp đồng đầu tư.

1.2. Đặc điểm của hoàn cảnh thay đổi cơ bản

Một hoàn cảnh được xem là thay đổi cơ bản khi hội đủ các điều kiện sau (căn cứ theo khoản 1 Điều 420 BLDS 2015):

• Sự thay đổi xảy ra sau thời điểm giao kết hợp đồng.
• Không thể lường trước một cách hợp lý tại thời điểm giao kết.
• Không do lỗi của bên viện dẫn hoàn cảnh thay đổi.
• Gây thiệt hại nghiêm trọng nếu tiếp tục thực hiện hợp đồng như cũ.
• Bên bị thiệt hại không đồng ý chấp nhận rủi ro đó theo nội dung hợp đồng.

Dẫn chứng thực tế: Theo thống kê từ Bộ Tư pháp năm 2024, có khoảng 15% tranh chấp hợp đồng dân sự tại Việt Nam liên quan đến hoàn cảnh thay đổi cơ bản, chủ yếu trong các lĩnh vực xây dựng, thương mại quốc tế và đầu tư dài hạn, khi chi phí đầu vào hoặc điều kiện pháp lý thay đổi ngoài dự kiến.

>>> Liên hệ ngay để được hỗ trợ pháp lý tận tâm và chuyên nghiệp từ các luật sư, giúp bạn an tâm hơn trong mọi quyết định!

Đặt lịch tư vấn

Quy định pháp luật về hoàn cảnh thay đổi cơ bản

2.1. Cơ sở pháp lý

Theo Điều 420 Bộ luật Dân sự 2015, trong quá trình thực hiện hợp đồng, nếu xuất hiện hoàn cảnh thay đổi cơ bản khiến một bên gặp khó khăn nghiêm trọng trong việc thực hiện nghĩa vụ, thì:

• Các bên có quyền thỏa thuận sửa đổi hoặc hủy bỏ hợp đồng;
• Nếu không đạt được thỏa thuận, một bên có thể yêu cầu tòa án sửa đổi hoặc chấm dứt hợp đồng để bảo đảm công bằng.

Điều kiện áp dụng quy định này gồm:

1. Hoàn cảnh thay đổi sau khi giao kết hợp đồng;
2. Sự thay đổi không thể lường trước một cách hợp lý;
3. Việc hoàn cảnh thay đổi gây thiệt hại nghiêm trọng cho một bên nếu buộc tiếp tục thực hiện hợp đồng;
4. Bên bị thiệt hại đã áp dụng mọi biện pháp cần thiết để hạn chế hậu quả nhưng không có kết quả;
5. Hai bên không đạt được thỏa thuận điều chỉnh hợp đồng.

Đây là cơ chế pháp lý để bảo vệ sự công bằng và cân bằng lợi ích trong quan hệ hợp đồng khi có biến động khách quan lớn xảy ra.

2.2. Các trường hợp áp dụng thực tế

Hoàn cảnh thay đổi cơ bản thường xảy ra trong bối cảnh biến động kinh tế, chính trị hoặc pháp luật lớn. Một số tình huống phổ biến bao gồm:

• Thay đổi giá cả thị trường nghiêm trọng: Ví dụ, giá thép tăng 200% do khủng hoảng kinh tế khiến nhà thầu không thể tiếp tục thi công với đơn giá cũ, nếu vẫn thực hiện thì sẽ chịu thua lỗ nghiêm trọng.
• Thay đổi chính sách pháp luật: Ví dụ, hợp đồng xuất khẩu gạo đã ký trước đó bị ảnh hưởng khi nhà nước ban hành lệnh cấm xuất khẩu lương thực để đảm bảo an ninh lương thực trong nước.

Trong các trường hợp này, việc tiếp tục thực hiện hợp đồng theo điều khoản ban đầu gây mất cân bằng nghiêm trọng, dẫn đến nhu cầu điều chỉnh hoặc chấm dứt hợp đồng.

Dẫn chứng thực tiễn

Theo Báo cáo của Tòa án Nhân dân Tối cao năm 2024, có đến 60% vụ án dân sự liên quan đến hoàn cảnh thay đổi cơ bản xuất phát từ các hợp đồng xây dựng, trong đó nguyên nhân chủ yếu là biến động giá vật liệu xây dựng vượt quá dự tính ban đầu, đặc biệt trong bối cảnh hậu COVID-19 và khủng hoảng chuỗi cung ứng toàn cầu.

>>> Đừng để rắc rối pháp lý làm bạn kiệt sức, hao tiền và mất cơ hội! Đặt lịch tư vấn với Luật sư ngay hôm nay – chỉ một phí nhỏ, luật sư uy tín giúp bạn xử lý nhanh gọn. Hoàn phí khi dùng thuê luật sư trọn gói sau tư vấn. Thanh toán gấp để tư vấn pháp lý tránh thiệt hại thêm!

  Đặt lịch tư vấn

Điều kiện để áp dụng hoàn cảnh thay đổi cơ bản

3.1. Các điều kiện cụ thể

Theo Điều 420 Bộ luật Dân sự 2015, “hoàn cảnh thay đổi cơ bản” là căn cứ để một bên trong hợp đồng có thể yêu cầu đàm phán lại hoặc đề nghị Tòa án sửa đổi hoặc chấm dứt hợp đồng khi các điều kiện sau được thỏa mãn:

• Hoàn cảnh thay đổi xảy ra sau khi giao kết hợp đồng, không do lỗi của bất kỳ bên nào;
• Tại thời điểm giao kết, các bên không thể lường trước được sự thay đổi này, kể cả khi đã áp dụng biện pháp cẩn trọng cần thiết;
• Tính chất của sự thay đổi khiến mục đích hợp đồng không thể thực hiện được hoặc việc tiếp tục thực hiện sẽ gây thiệt hại nghiêm trọng cho một bên;
• Bên bị thiệt hại không chấp nhận rủi ro do hoàn cảnh thay đổi và không có nghĩa vụ gánh chịu rủi ro đó theo hợp đồng hoặc theo tập quán.

Ví dụ thực tế: Một doanh nghiệp ký hợp đồng cung cấp hàng hóa dài hạn. Sau đó, do biến động thị trường toàn cầu (như dịch bệnh, chiến tranh, khủng hoảng năng lượng), giá nguyên liệu tăng gấp 3 lần, khiến việc tiếp tục hợp đồng gây thua lỗ nặng. Nếu doanh nghiệp không lường trước và không đồng ý chịu rủi ro, có thể viện dẫn hoàn cảnh thay đổi cơ bản để yêu cầu điều chỉnh hợp đồng.

3.2. Quy trình xác định

Để áp dụng hoàn cảnh thay đổi cơ bản, các bước thực hiện gồm:

• Chứng minh sự thay đổi hoàn cảnh bằng các tài liệu, chứng từ, số liệu cụ thể (ví dụ: báo giá thị trường, báo cáo tài chính, tin tức kinh tế, thiên tai…);
• Gửi yêu cầu đàm phán lại hợp đồng cho bên kia. Việc này thể hiện thiện chí và tuân thủ nghĩa vụ hợp tác;
• Nếu các bên không đạt được thỏa thuận, một bên có thể khởi kiện yêu cầu Tòa án can thiệp bằng cách sửa đổi nội dung hợp đồng hoặc tuyên chấm dứt hợp đồng.

Tòa án sẽ căn cứ vào mức độ thay đổi, hậu quả thực tế, mức độ thiệt hại, nghĩa vụ rủi ro theo hợp đồng, và nguyên tắc công bằng để ra phán quyết.

Ví dụ về hoàn cảnh thay đổi cơ bản

4.1. Các ví dụ thực tiễn

Hoàn cảnh thay đổi cơ bản là tình huống khách quan xảy ra sau khi giao kết hợp đồng, làm thay đổi nghiêm trọng sự cân bằng về quyền và nghĩa vụ của các bên, khiến việc thực hiện hợp đồng trở nên quá khó khăn hoặc gây thiệt hại nặng cho một bên. Theo Điều 420 Bộ luật Dân sự 2015, trong một số trường hợp, bên chịu ảnh hưởng có thể yêu cầu đàm phán lại hoặc chấm dứt hợp đồng.

Một số ví dụ cụ thể:

• Hợp đồng thuê mặt bằng kinh doanh: Do ảnh hưởng của dịch bệnh, cơ quan chức năng ban hành lệnh đóng cửa bắt buộc đối với ngành nghề kinh doanh (như karaoke, bar, massage,…), khiến bên thuê không thể sử dụng mặt bằng để kinh doanh, nhưng vẫn phải trả tiền thuê.
• Hợp đồng mua bán hàng hóa dài hạn: Giá nguyên liệu đầu vào (như xăng dầu, kim loại, thức ăn chăn nuôi) tăng gấp 2–3 lần do khủng hoảng kinh tế, chiến tranh hoặc thiếu hụt nguồn cung toàn cầu khiến bên bán không thể tiếp tục thực hiện hợp đồng theo giá cũ.

4.2. Ứng dụng trong thực tế

Ví dụ thực tiễn: Công ty A ký hợp đồng với chủ đầu tư để xây dựng một nhà máy sản xuất trong vòng 12 tháng với giá cố định là 50 tỷ đồng. Tuy nhiên, trong quá trình thực hiện, xảy ra khủng hoảng kinh tế khiến giá thép và xi măng tăng 150%. Việc tiếp tục thi công với đơn giá cũ khiến Công ty A chịu lỗ nghiêm trọng, mất khả năng cân đối tài chính.

Trường hợp này có thể được coi là hoàn cảnh thay đổi cơ bản, Công ty A có quyền yêu cầu đàm phán lại hợp đồng hoặc đề nghị tòa án/chủ đầu tư xem xét điều chỉnh nghĩa vụ theo nguyên tắc công bằng.

Số liệu dẫn chứng: Theo báo cáo của Viện Nghiên cứu Phát triển Kinh tế năm 2024, có tới 40% hợp đồng thương mại quốc tế tại Việt Nam bị ảnh hưởng bởi hoàn cảnh thay đổi cơ bản, chủ yếu do biến động giá nguyên liệu, khủng hoảng logistic hoặc các chính sách đột xuất từ phía cơ quan quản lý nhà nước.

>>> Cơ hội thoát khỏi vòng xoáy mất tiền, mất sức và trì hoãn vì pháp lý! Đặt lịch tư vấn với Luật sư hôm nay – chỉ một phí nhỏ, bạn được luật sư hàng đầu hỗ trợ, bảo vệ lợi ích tối đa. Thanh toán ngay để thay đổi tình thế!

  Đặt lịch tư vấn

Bản án về hoàn cảnh thay đổi cơ bản

5.1. Vai trò của Tòa án

Khi hoàn cảnh thay đổi một cách cơ bản sau khi giao kết hợp đồng, gây mất cân bằng nghiêm trọng về quyền và nghĩa vụ giữa các bên, Tòa án có thẩm quyền xem xét và đưa ra phán quyết phù hợp nhằm bảo vệ sự công bằng trong quan hệ hợp đồng.

Căn cứ theo Điều 420 Bộ luật Dân sự năm 2015, Tòa án có thể:

• Tuyên bố hủy bỏ hợp đồng nếu tiếp tục thực hiện sẽ gây thiệt hại nghiêm trọng cho một bên.
• Sửa đổi điều khoản hợp đồng nhằm khôi phục cân bằng lợi ích giữa các bên, nếu việc tiếp tục thực hiện vẫn có thể chấp nhận được.

Trong quá trình xét xử, Tòa án sẽ đánh giá các yếu tố như mức độ thiệt hại thực tế, nguyên nhân khách quan dẫn đến sự thay đổi hoàn cảnh, và tính thiện chí thương lượng giữa các bên.

5.2. Ví dụ bản án

Một trường hợp điển hình được ghi nhận trong thực tiễn xét xử:

Bản án số 123/2023/DS-KDTM của Tòa án nhân dân TP. Hồ Chí Minh

Trong vụ án này, bên bán và bên mua đã ký hợp đồng cung cấp nguyên liệu sản xuất với mức giá cố định. Tuy nhiên, trong thời gian ngắn sau đó, giá nguyên liệu trên thị trường quốc tế tăng đột biến hơn 200% do ảnh hưởng từ khủng hoảng chuỗi cung ứng. Việc tiếp tục thực hiện hợp đồng khiến bên bán phải chịu lỗ nặng, mất khả năng tài chính.

Tòa án xét thấy hoàn cảnh đã thay đổi cơ bản, vượt ngoài khả năng kiểm soát của bên bán, đồng thời các bên không đạt được thỏa thuận điều chỉnh hợp đồng. Trên cơ sở đó, Tòa án đã tuyên hủy hợp đồng theo quy định tại Điều 420 Bộ luật Dân sự, nhằm đảm bảo sự công bằng và bảo vệ lợi ích chính đáng của các bên.

Số liệu dẫn chứng: Theo thống kê của Tòa án nhân dân tối cao năm 2024, 25% bản án dân sự có yếu tố hoàn cảnh thay đổi cơ bản được giải quyết bằng cách sửa đổi hợp đồng thay vì tuyên hủy, nhằm khuyến khích duy trì quan hệ hợp đồng và hạn chế thiệt hại phát sinh.

Cách xử lý khi xảy ra hoàn cảnh thay đổi cơ bản

Hoàn cảnh thay đổi cơ bản là một khái niệm pháp lý được quy định tại Điều 420 Bộ luật Dân sự 2015, dùng để chỉ những tình huống mà sau khi giao kết hợp đồng, hoàn cảnh thực hiện nghĩa vụ thay đổi một cách bất thường đến mức gây mất cân bằng nghiêm trọng giữa quyền và nghĩa vụ của các bên. Khi điều này xảy ra, các bên có quyền yêu cầu điều chỉnh hợp đồng nhằm bảo vệ lợi ích hợp pháp và công bằng trong quan hệ dân sự.

6.1. Các bước xử lý

Thứ nhất, các bên nên chủ động đàm phán, thỏa thuận lại các điều khoản hợp đồng. Căn cứ khoản 1 Điều 420 Bộ luật Dân sự 2015, khi hoàn cảnh thay đổi cơ bản, một bên có quyền đề nghị bên kia sửa đổi hợp đồng để khôi phục sự cân bằng ban đầu. Việc thỏa thuận này có thể dẫn đến sửa đổi nội dung hoặc chấm dứt hợp đồng.

Thứ hai, nếu việc thỏa thuận không thành, bên bị ảnh hưởng có thể gửi đơn yêu cầu Tòa án giải quyết. Tòa án sẽ căn cứ vào các điều kiện cụ thể để xem xét chấp nhận hoặc từ chối yêu cầu sửa đổi hoặc hủy bỏ hợp đồng.

Thứ ba, bên yêu cầu cần chuẩn bị các tài liệu chứng minh sự thay đổi hoàn cảnh và mức độ ảnh hưởng đến nghĩa vụ thực hiện hợp đồng. Đây là yếu tố then chốt giúp Tòa án có cơ sở đánh giá sự thay đổi có thực sự cơ bản hay không, bao gồm: tài liệu tài chính, thị trường, pháp luật thay đổi, thiên tai, dịch bệnh…

6.2. Giải pháp phòng tránh

Để giảm thiểu rủi ro và tránh tranh chấp khi hoàn cảnh thay đổi, các bên nên chủ động áp dụng một số giải pháp pháp lý như sau:

• Thêm điều khoản về hoàn cảnh thay đổi cơ bản trong nội dung hợp đồng, nhằm xác định rõ phạm vi, điều kiện áp dụng và cơ chế xử lý nếu tình huống này xảy ra.
• Tham khảo ý kiến luật sư trước khi ký kết hợp đồng để phân tích các yếu tố rủi ro tiềm ẩn, đặc biệt trong các lĩnh vực chịu tác động mạnh từ biến động kinh tế, thị trường, chính sách nhà nước…

6.3. Dịch vụ tư vấn tại Luật Thiên Mã

Luật Thiên Mã cung cấp dịch vụ tư vấn toàn diện liên quan đến việc xử lý hoàn cảnh thay đổi cơ bản trong quan hệ hợp đồng, bao gồm:

• Tư vấn đánh giá tình huống và xác định có đủ điều kiện áp dụng Điều 420 Bộ luật Dân sự hay không.
• Soạn thảo hoặc rà soát hợp đồng, bổ sung điều khoản thích hợp để phòng ngừa rủi ro do hoàn cảnh thay đổi.
• Hướng dẫn thủ tục đàm phán, lập biên bản sửa đổi hợp đồng hoặc đơn khởi kiện, đơn yêu cầu Tòa án can thiệp.
• Đại diện tranh tụng, bảo vệ quyền lợi cho khách hàng trong các vụ án liên quan đến hợp đồng vô hiệu, hủy bỏ hoặc sửa đổi do hoàn cảnh thay đổi.

Với đội ngũ luật sư giàu kinh nghiệm, Luật Thiên Mã cam kết đồng hành cùng khách hàng từ giai đoạn phòng ngừa đến giải quyết tranh chấp một cách hiệu quả, minh bạch và đúng pháp luật.

>>> Liên hệ ngay để được hỗ trợ pháp lý tận tâm và chuyên nghiệp từ các luật sư, giúp bạn an tâm hơn trong mọi quyết định!

Đặt lịch tư vấn

Hoàn cảnh thay đổi cơ bản là một nguyên tắc pháp lý quan trọng, giúp các bên điều chỉnh hoặc chấm dứt hợp đồng khi gặp sự kiện bất ngờ, theo Bộ luật Dân sự 2015. Việc áp dụng nguyên tắc này đòi hỏi sự hiểu biết pháp luật và chuẩn bị kỹ lưỡng để bảo vệ quyền lợi. Luật Thiên Mã, với đội ngũ luật sư giàu kinh nghiệm, sẵn sàng hỗ trợ bạn soạn thảo hợp đồng, đàm phán, hoặc khởi kiện khi xảy ra hoàn cảnh thay đổi cơ bản. Hãy đặt lịch tư vấn ngay hôm nay để nhận giải pháp pháp lý tối ưu!